Η ανήλικη παραβατικότητα, σε διεθνές επίπεδο, αποτελεί αντικείμενο επισταμένης μελέτης. Συνιστά αδιαμφισβήτητα ένα φαινόμενο κοινωνικής παθογένειας, το οποίο πρέπει να μας απασχολήσει όλους κυρίως λόγω των συνεπειών που επιφέρει στο κοινωνικό σύνολο, τόσο σε ατομικό, όσο και σε συλλογικό επίπεδο.
Συνέντευξη στην Κέλλυ Σαουάχ-Μαραγκουδάκη
H Aγγελική Καρδαρά, Διδάκτωρ του Τμήματος Επικοινωνίας και ΜΜΕ ΕΚΠΑ και Τακτική Επιστημονική Συνεργάτιδα Κέντρου Μελέτης του Εγκλήματος σε μια συνέντευξη εφ’ όλης της ύλης αναφέρει την πηγή αυτής της ανεξέλεγκτης συμπεριφοράς των νέων, σκιαγραφεί το προφίλ των θυτών, ενώ παράλληλα αναλύει και τα προληπτικά μέτρα που μπορούν να ληφθούν από την ελληνική κοινωνία για την αντιμετώπιση του φαινομένου.
Ανήλικη παραβατικότητα – Η νέα μάστιγα της εποχής;
Η συγγραφέας του βιβλίου «Νέοι παγιδευμένοι στα παιχνίδια της βίας: Εγκλήματα με Δράστες και Θύματα Νέους» εξηγεί πως σε διεθνές επίπεδο η ανήλικη παραβατικότητα ορίζεται ως συμμετοχή σε έκνομες συμπεριφορές, ή δραστηριότητες, ενός ανήλικου ατόμου, κατά κανόνα μεταξύ 10 και 17 ετών, με το νομικό σύστημα κάθε χώρας να θέτει βέβαια τα δικά του ηλικιακά όρια. Στους ανήλικους παραβάτες περιλαμβάνονται τα άτομα που έχουν την οριζόμενη στον νομό ηλικία και έρχονται σε σύγκρουση με τον νόμο.»
«Το φαινόμενο της νεανικής παραβατικότητας είναι διαχρονικό και οικουμενικό. Δεν εντοπίζεται δηλαδή μόνο στις σύγχρονες κοινωνίες, αλλά όπως και σε όλες τις μορφές εγκληματικότητας, οι ρίζες του είναι βαθιές, δεδομένου ότι έγκλημα και κοινωνία είναι δύο έννοιες απολύτως συνυφασμένες μεταξύ τους. Η ανήλικη παραβατικότητα διαπιστώνεται ότι χρονολογείται ήδη από το 306 π.Χ. στη Ρώμη, όπου μεταξύ των πρώτων νόμων των Ρωμαίων υπήρχαν ειδικές διατάξεις για τους ανήλικους που έκλεβαν. Αναγνώριζαν όμως ότι η ευθύνη των ανηλίκων ήταν περιορισμένη.
Επιχειρώντας μία ιστορική αναδρομή να αναφερθεί ότι στα τέλη του 19ου αιώνα και περισσότερο στη διάρκεια του 2ου αιώνα επικράτησε η άποψη ότι τα ανήλικα άτομα διαφέρουν θεμελιακά από τους ενήλικους και γι’ αυτό έχουν ανάγκη από ιδιαίτερη μεταχείριση τόσο από τον νομοθέτη όσο και από τον δικαστή. Ως εκ τούτου δημιουργήθηκαν εναλλακτικές ποινικοσωφρονιστικές δυνατότητες, άσυλα και ορφανοτροφεία για τα παιδιά. Το έτος 1899 έλαβε χώρα μία πολύ σημαντική εξέλιξη, καθώς ιδρύθηκε το πρώτο, σε παγκόσμιο επίπεδο, Δικαστήριο Ανηλίκων (juvenile court) στo Ιλινόι των ΗΠΑ.»
Διαβάστε επίσης: Σχολικός εκφοβισμός – Όταν οι ανήλικοι βγάζουν μαχαίρια στο σχολείο
Ανήλικος παραβάτης ή ανήλικος εγκληματίας;
Η ανάλυση του φαινομένου της νεανικής παραβατικότητας αποτελεί, αναμφίβολα, ένα πολύ μεγάλο «κεφάλαιο» για την επιστημονική κοινότητα.
«Επιλέγουμε να χρησιμοποιούμε τον όρο ”παραβατικότητα” αντί του όρου ”εγκληματικότητα” για την αποφυγή του στιγματισμού των νέων.» Η κυρία Καρδαρά υιοθετεί την επιστημονική άποψη ότι οι ανήλικοι λόγω μειωμένου καταλογισμού δεν μπορούν να θεωρηθούν άτομα που δρουν ενσυνείδητα με πλήρη βούληση, αφού ακόμα βρίσκονται σε φάση διαμόρφωσης της προσωπικότητάς τους και ουσιαστικά δεν πληρούνται οι προϋποθέσεις του άρθρου 14 Π.Κ.[1]
«Η χρήση του όρου ”εγκληματικότητα” μπορεί να επιδράσει αρνητικά στον ανήλικο και να αποτελέσει τροχοπέδη στην ομαλή ανάπτυξη του και την κοινωνική του επανένταξη, εξαιτίας της στιγματιστικής λειτουργίας της έννοιας ”εγκληματίας” στον ψυχισμό του», συνεχίζει.
Η πηγή της ανεξέλεγκτης αποκλίνουσας συμπεριφοράς των νέων
Η κ. Καρδαρά εξηγεί τα αίτια που ολοένα και περισσότερες υποθέσεις νεανικής παραβατικότητας απασχολούν καθημερινά το αστυνομικό/δικαστικό δελτίο.
«Η ανήλικη παραβατικότητα είναι ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο, το οποίο οφείλουμε να εξετάσουμε εις βάθος προκειμένου και να το ερμηνεύσουμε σε ερευνητικό επίπεδο αλλά και να καταθέσουμε σκέψεις και προτάσεις που αφορούν τόσο στην πρόληψη, όσο και στην έγκαιρη παρέμβαση. To 2000 η ανήλικη παραβατικότητα (13-17 ετών) κυμαινόταν στο 7%, το 2020 έχει μειωθεί στο 4,5 ωστόσο καταγράφεται αύξηση στα επιμέρους σκληρά εγκλήματα όπου εκεί ο δείκτης της εγκληματικότητας παρουσιάζεται ιδιαίτερα αυξημένος.[3]»
Σύμφωνα με την ειδικό, στο επίκεντρο του ερευνητικού ενδιαφέροντός μας, στη σύγχρονη εποχή, πρέπει να τεθεί ο τρόπος λειτουργίας της οικογένειας, του σχολείου, της τοπικής κοινωνίας και οι επιδράσεις που ασκούν στην ανηλικότητα. Κατά την ανάλυση του φαινομένου της νεανικής παραβατικότητας αναδεικνύονται τα σοβαρά κοινωνικά ζητήματα που σχετίζονται με το φαινόμενο. Δεν είναι τυχαίο, για παράδειγμα, ότι μιλάμε για μια σημαντική αύξηση εγκλημάτων με εμπλοκή ανήλικων ατόμων σε ληστείες και υποθέσεις ναρκωτικών.
Διαβάστε επίσης: Από τι κινδυνεύουν τα παιδιά που μεγαλώνουν σε αντίξοες συνθήκες;
Κρίση αξιών και ανήλικη παραβατικότητα
«Αναμφίβολα μπορούμε να συσχετίσουμε την κρίση αξιών με τις αποκλίνουσες συμπεριφορές των νέων. Η αξιακή κρίση αφήνει το αποτύπωμά της στο φαινόμενο της νεανικής παραβατικότητας και μάλιστα οι νέοι στη σύγχρονη εποχή έρχονται αντιμέτωποι με πολλές και σημαντικές προκλήσεις και γι’ αυτό είναι σημαντικό να αποκτήσουν τα αναγκαία εκείνα εφόδια, ώστε να “χτίσουν” δυνατές και δυναμικές προσωπικότητες. Η οικονομική και η σφοδρή υγειονομική κρίση, παράλληλα, επηρέασαν τόσο τον κοινωνικό, όσο και τον οικογενειακό ιστό. Αξίζει να αναφέρουμε ότι κατά την πανδημία, τα προβλήματα -και ως προς τη σχέση του ανήλικου με το σχολείο- φαίνεται να οξύνθηκαν, καθώς ορισμένοι νέοι δεν είχαν πρόσβαση στα διαδικτυακά μαθήματα, ή απείχαν από τα διαδικτυακά τους μαθήματα. Παρατηρήθηκε επίσης μια αύξηση στη χρήση ουσιών και αλκοόλ από ενήλικα άτομα, στοιχείο που ασκεί τους δικούς του κλυδωνισμούς στις οικογένειες. Συνεπώς, όλα τα παραπάνω δεν μπορούν να μην αφήσουν, συνολικά, το στίγμα τους στο φαινόμενο αυτό.»
Το προφίλ των ανήλικων θυτών/παραβατών
Το ηλικιακό πλαίσιο που περιβάλει τους ανήλικους δράστες είναι μεταξύ των 13-17 ετών. Συχνά εντοπίζονται δυσλειτουργίες ορατές και μη ορατές στο οικογενειακό περιβάλλον που το καθιστά όχι μη υποστηρικτικό αλλά και ενίοτε κακοποιητικό.
«Ως προς το προφίλ του ανήλικου παραβάτη στη χώρα μας, βάσει των στοιχείων που καταγράφονται στο πρόσφατο βιβλίο μου, η πλειοψηφία των ανηλίκων αποτελείται από αγόρια, που σε ένα μεγάλο ποσοστό προέρχονται από χαμηλά κοινωνικοοικονομικά στρώματα και ενδεχομένως είναι θύματα κοινωνικού αποκλεισμού. Ωστόσο, στο γενικό προφίλ των ανήλικων παραβατών καταγράφονται και περιπτώσεις νέων που ανήκουν στα μεσαία, ακόμα και ανώτερα κοινωνικοοικονομικά στρώματα, από οικογένειες χωρίς -φαινομενικά- ορατές δυσλειτουργίες με καλό εκπαιδευτικό υπόβαθρο που μπορούν να φτάσουν στις υπηρεσίες ανηλίκων κατηγορούμενοι για αδικήματα κλοπής, χρήσης ναρκωτικών, φθοράς ξένης ιδιοκτησίας, ή ακόμη και για ληστεία και βιασμό. Επίσης, τα τελευταία χρόνια μας απασχολεί και η αύξηση της παραβατικότητας των ανήλικων κοριτσιών. Η πλειοψηφία των ανήλικων παραβατών φαίνεται να έχει ολοκληρώσει με χαμηλές επιδόσεις τη βασική εκπαίδευση, ενώ μεγάλο είναι και το ποσοστό εκείνων που έχει διακόψει/εγκαταλείψει το σχολείο. Δεν πρέπει να παραλείψουμε τον αριθμό των ανηλίκων που υποχρεώνεται να εγκαταλείψει τις σπουδές για να αναζητήσει εργασία εξαιτίας πολλαπλών οικονομικών και κοινωνικών προβλημάτων. Επίσης ένας αξιοσημείωτος αριθμός ανηλίκων εμφανίζει εμπλοκή με εξαρτησιογόνες ουσίες.
Διαβάστε επίσης: Από τι κινδυνεύουν τα παιδιά που μεγαλώνουν σε αντίξοες συνθήκες;
Τέλος, ένα κοινό χαρακτηριστικό των ανηλίκων είναι η έλλειψη στόχων, κινήτρων και προσδοκιών για προσωπική, εκπαιδευτική ή επαγγελματική ανέλιξη. Όσον αφορά στην εθνικότητα σημειώνεται μια σταθερή εμπλοκή ανήλικων Ρομά σε αδικήματα κυρίως κλοπών. Επίσης, ενώ στον Πειραιά η συμμετοχή Ελλήνων και αλλοδαπών προκύπτει ότι είναι σχεδόν ισοδύναμη και σε κάποιες περιπτώσεις η συμμετοχή των Ελλήνων παραβατών είναι υψηλότερη, στο Δικαστήριο Ανηλίκων της Αθήνας η συμμετοχή παραβατών αλλοδαπών είναι εμφανώς μεγαλύτερη.»
Μέτρα πρόληψης για τους ανήλικους παραβάτες
Η κ. Καρδαρά τονίζει ότι η πρόληψη αποτελεί τον πιο αποτελεσματικό τρόπο αντιμετώπισης του φαινομένου. «Δεν είναι τυχαίο ότι αποκλίνουσες συμπεριφορές εντοπίζονται και στους κόλπους του σχολικού περιβάλλοντος. Αυτή είναι μια εξαιρετικά σημαντική παράμετρος που πρέπει να διερευνηθεί περισσότερο από την οργανωμένη Πολιτεία, η οποία είναι σημαντικό να ενισχύσει με στοχευμένες δράσεις τον θεσμό του σχολείου και γενικότερα της εκπαιδευτικής κοινότητας, σε συνεργασία πάντα με τους γονείς. Η Πολιτεία καλείται επίσης να αντιμετωπίσει τα ζητήματα εξαρτήσεων και βίαιων συμπεριφορών των εφήβων, με την ενίσχυση των οικογενειών με οικονομικές, ψυχολογικές ή κοινωνικές δυσλειτουργίες.
Τα πολλά υποσχόμενα προγράμματα πρόληψης σε διεθνές επίπεδο. Ενδεικτικά:
- Αστυνόμευση στις γειτονιές
- Προγράμματα κοινωνικής ανάπτυξης
- Σχολικά προγράμματα πρόληψης κατά του εκφοβισμού
- Προσχολικά προγράμματα παροχής γνώσεων και δεξιοτήτων
- Περιοριστικές πολιτικές αδειοδότησης και αφοράς πυροβόλων όπλων
- Θεραπευτικές προσεγγίσεις για νέους που κλείνουν προς αποκλίνουσες συμπεριφορές
- Παρεμβάσεις για τη μείωση της έντονης φτώχειας και την αναβάθμιση του αστικού περιβάλλοντος
Επιστημονικές έρευνες δείχνουν ότι υπάρχουν περιθώρια βελτίωσης στους ανήλικους, πολλά περισσότερα από τους ενήλικους. Πρόκειται για ένα πολύ σημαντικό στοιχείο που πρέπει να αξιοποιηθεί στο έπακρον προκειμένου να επενδύσουμε στην ανηλικότητα και στην αντιμετώπιση του φαινομένου. Στόχος μας είναι οι ανήλικες παραβάτες να μπορέσουν να επανενταχθούν στην κοινωνία έχοντας τροποποιήσει τη συμπεριφορά τους.
Δημοσιογραφία, ΜΜΕ και ανήλικη παραβατικότητα
«Το πιο κρίσιμης σημασίας στοιχείο, κατά την προσωπική μου άποψη, είναι η αποφυγή του κοινωνικού στιγματισμού. Όταν γίνεται αναφορά στην ανηλικότητα θα πρέπει να υπάρχει κοινωνική ευαισθησία. Σαφώς και δεν πρέπει να εξιδανικεύουμε ή να ωραιοποιούμε καταστάσεις, αλλά να εμβαθύνουμε σε αυτές. Είναι επομένως πολύ σημαντικό οι δημοσιογράφοι που παρουσιάζουν αυτές τις πολύ σοβαρές υποθέσεις να εξετάζουν το φαινόμενο στην ολότητά του, να αναδεικνύουν με τη συμβολή των ειδικών τους παράγοντες εγκληματογένεσης, να μελετούν τα κοινωνικά ζητήματα που σχετίζονται με αυτές τις υποθέσεις. Διότι, πίσω από κάθε υπόθεση βρίσκεται ένα κοινωνικό πρόβλημα, το οποίο και πρέπει να προβληθεί, ώστε να αναζητηθεί λύση σε αυτό. Με το να στιγματίζουμε ή να στηλιτεύουμε ένα φαινόμενο δεν σημαίνει ότι το αντιμετωπίζουμε», αναφέρει χαρακτηριστικά.
Και καταλήγει λέγοντας πως εκείνο που θα έπρεπε να ενδιαφέρει τους δημοσιογράφους είναι η «απάντηση» στο φαινόμενο. «Ας μη ξεχνάμε ότι οι ανήλικοι παραβάτες μπορεί να είναι και αυτοί θύματα βίας και κακοποίησης μέσα στην οικογένειά τους, που ασφαλώς δεν δικαιολογεί καμία πράξη, αλλά καταδεικνύει την ανάγκη επίλυσης κοινωνικών ζητημάτων!»
Παραπομπές:
[1] Έγκλημα είναι πράξη άδικη και καταλογιστή στο δράστη της, η οποία τιμωρείται από τον νόμο.
[2] Στοιχεία που παρουσίασε ο Νέστωρ Κουράκης, Καθηγητής Εγκληματολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών και Λευκωσίας, ο οποίος έχει γράψει τον Πρόλογο στο βιβλίο «Νέοι παγιδευμένοι στα παιχνίδια της βίας – Εγκλήματα με δράστες και θύματα νέους», εκδ. Παπαζήση, 2021, στην παρουσίαση του βιβλίου τον Οκτώβριο του 2021